Biologia

Bocian Biały

1. Objęty ścisłą ochroną gatunkową na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2011 r. Nr 237, poz. 1419),gatunek wymagający ochrony czynnej

2. Polska Czerwona Księga Zwierząt – gatunek najmniejszej troski (LC)

3. Dyrektywa Ptasia – Załącznik I

4. BirdLife International – SPEC 2

5. Konwencja Berneńska – Załącznik II

6. Konwencja Bońska – Załącznik II

7. IUCN – Least Concern

DYNAMIKA POPULACJI

Od połowy XIX w. nastąpił okres kurczenia się areału lęgowego i miejscami dramatycznego spadku liczebności bociana białego. Po wyraźnym polepszeniu się sytuacji na początku XX w., ponownie nastąpił znaczny spadek liczebności, z absolutnym minimum w latach 1928–1929. Jednakże w okresie późniejszym, zwłaszcza w 1934 r., wykazano poprawę sytuacji. W zachodniej części Europy Środkowej, po kilkuletnim okresie dość intensywnego wzrostu liczebności, zaznaczył się kolejny regres, spowodowany m.in. zmniejszaniem się powierzchni żerowisk. W Polsce w ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci populacja wzrasta (Guziak & Jakubiec 2006), ale Monitoring Flagowych Gatunków Ptaków (MFGP) prowadzony przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska wykazuje, że populacja w ciągu ostatnich 14 lat spadał rocznie o 0,4%. Potwierdzają to również dane z opracowania „Priorytetowe ramy działań dla sieci Natura 2000 na Wieloletni Program Finansowania UE w latach 2014– 2020” (PAF), który podają, że trend jest spadkowy. Potwierdzają to również wyniki VII MSBB – spadek populacji w stosunku do 2004 roku o ok. 30%.

EKOLOGIA

Bocian biały buduje gniazda niemal wyłącznie w obrębie osiedli ludzkich, na obiektach górujących nad najbliższą okolicą (budynki, drzewa, kominy i słupy energetyczne). Ptaki żerują głównie na trwałych użytkach zielonych – łąkach i pastwiskach, uprawach roślin motylkowych (koniczyna, lucerna), miedzach oraz w strumieniach, płytkich rzekach, starorzeczach, rowach melioracyjnych, stawach rybnych i na bagnach. Na polach bociany poszukują pokarmu rzadko – najczęściej w czasie orki i innych prac polowych. Liczba lokalnie lęgowych par jest z reguły dodatnio skorelowana z powierzchnią trwałych użytków zielonych w okolicy. Bociany białe mogą wyprowadzać lęgi w koloniach, z gniazd odległych od siebie zaledwie o kilka metrów. Z drugiej strony, samotnie gniazdująca para bardzo często przegania inne osobniki, próbujące osiedlić się w pobliżu. Zdobywa pokarm zwykle w odległości do kilku kilometrów od gniazda. Obserwacje wykazały, że w ciągu pierwszych 3 tygodni życia piskląt ptaki żerują najczęściej 1,5–3 km od gniazda (Dziewiaty & Schulz 1998), a w miarę dalszego wzrostu zapotrzebowania na pokarm dorosłe penetrują również tereny bardziej oddalone. Gniazdo bociana białego osiąga duże rozmiary i zwykle jest dobrze widoczne. Budowane od nowa ma początkowo ok. 80 cm średnicy zewnętrznej i 30 cm wysokości. Zniesienie liczy 2–6 jaj.

BOCIAN BIAŁY JAKO PRZYKŁAD USŁUG EKOSYSTEMÓW

Bocian biały był od dawna uważany za gatunek parasolowy, czyli taki, którego ochrona jest korzystna dla wielu innych, współwystępujących gatunków i ich siedlisk. W badaniach przeprowadzonych w zachodniej Polsce wykazano, że tereny rolnicze wokół zajętych gniazd bociana charakteryzowały się wyższą różnorodnością gatunków ptaków niż tereny, które bociany opuściły. Potwierdziło to hipotezę (Solon 2008), że bocian jest dobrym wskaźnikiem różnorodności biologicznej i gatunkiem parasolowym.

Ponadto, bociany w bogatszych w inne gatunki ptaków terytoriach wyprowadzały więcej młodych niż bociany zajmujące terytoria z mniejszą liczbą stwierdzonych gatunków. Jest to spowodowane większym bogactwem siedlisk w terytoriach zajmowanych przez bociana, w których jest też większa zasobność pokarmu (Tobółka et al. 2012). W gniazdach bociana białego stwierdzono ponad 10 gnieżdżących się gatunków ptaków: wróbel, mazurek, wróbel południowy, bogatka, potrzos, pleszka, szpak, pliszka siwa, kos, sierpówka, grzywacz, kawka i sroka (Indykiewicz 1991, 1998, 2006; Bocheński 2005; Kosicki et al. 2007; Mascara & Sarà 2010, A. Zbyryt, E. Kapowicz – dane niepubl.), a wyjątkowo krzyżówka i pustułka (Połutrenko 1996, Brix 1999, P. Białomyzy – dane niepubl.). Ponadto gniazdo bociana stanowi schronienie w okresie zimy i dogodne miejsce do nocowania w niekorzystnych warunkach pogodowych dla wróbli, mazurków i szpaków (Tobółka 2007, 2011).

„PTAK NARODOWY”

Polska uchodzi za ojczyznę bocianów, a ptak ten jest uznany za jeden z symboli narodowych rozpoznawany w kraju i za granicą (szczególnie w zachodniej Europie). Cechy bociana predestynujące go do symbolu narodowego to ubarwienie zbieżne z barwami narodowymi, a także duże rozmiary ciała i swego rodzaju dostojeństwo, wyrażane w wyglądzie i sposobie poruszania się. Istotna jest też wysoka liczebność i powszechna rozpoznawalność wśród ludzi, zbieżność zajmowanych siedlisk (gniazdowanie w osadach, żerowanie w krajobrazie rolniczym), a także zakorzenienie w tradycji przypisywanie bocianom cech, symboli pożądanych i akceptowanych przez ludzi, choć niekoniecznie zgodnych z wiedzą biologiczną, tj. mądrość, opiekuńczość, wierność, szlachetność, przynoszenie szczęścia i dzieci.

Utożsamianie Polski przez obcokrajowców jako kraju bocianów także budzi pozytywne skojarzenia. Wśród potencjalnych turystów, ale też inwestorów, Polska jest postrzegana jako kraj sielskiego życia i pięknych krajobrazów (Florek & Jankowska 2012) i choć składa się na to wiele symboli, bocian – stanowiący bezpośredni łącznik przyrody z człowiekiem – zajmuje wśród nich szczególne miejsce. Informacje o bocianie należą do najczęściej wyszukiwanych w Internecie, a za pomocą wyszukiwarki Google 30 listopada 2012 r. można było znaleźć około 3,6 mln odwołań do hasła „bocian”. Tak wysoki wynik wskazuje jednoznacznie, iż jest to jeden z najbardziej popularnych gatunków ptaków (Żmihorski et al. 2013). Bocian biały jest bardzo częstym motywem w sztuce polskiej. Wizerunek bociana wykorzystuje się jako wzór wielu popularnych produktów. Poza tym bocian biały jest jednym z najpopularniejszych gatunków, przy gnieździe, których montowane są kamery internetowe. Najbardziej znana z nich (w Przygodzicach), co roku w latach 2009–2012 przez wiele dni zajmowała trzecie miejsce w rankingu Top 1000 Birding, obejmującym znacznie ponad tysiąc kamer przedstawiających ptaki, konkurując m.in. z portalami największych światowych organizacji ornitologicznych (BTO, RSPB itp.) oraz dużych firm komercyjnych zajmujących się turystyką ornitologiczną.